Горад — музей-запаведнік «Нясвіж»
Флаг РБ Герб РБ

Горад

Нясвіж

Пытанне аб пачатках гісторыі старажытнага Нясвіжа з’яўляецца даволі заблытаным. Доўгі час лічылася, што першая летапісная згадка аб ім датавана 1223 г., калі сярод рускіх князёў, якія загінулі ў бітве з манголамі на рацэ Калцы, быў названы Юрый Нясвіжскі. Аднак большасць спецыялістаў схіляецца да думкі, што летапісец меў на ўвазе альбо Нясвеж ва Уладзіміра-Суздальскай зямлі або Несвіч на Валыні. Адлік гісторыі сучаснага беларускага горада правільней весці з 1445 г., калі ў актавых дакументах упершыню згадваецца «двор Нясвіж», які вялікі князь Казімір перадаў пану Мікалаю Няміровічу. Пазней ім валодалі Солтаны, Мантыгірдавічы, Кішкі. У 1513 г. Ганна Кішка стала жонкай гаспадарскага маршалка Яна Радзівіла, прынесшы яму ў якасці пасага Нясвіж. У 1533 г. горад канчаткова стаў уласнасцю гэтага магнацкага роду.


У сярэдзіне XVI ст. у Нясвіжы дзейнічаў кальвінскі збор і пратэстанцкая друкарня, у якой былі выдадзены першыя друкаваныя беларускамоўныя кнігі на тэрыторыі сучаснай Беларусі: «Катэхізіс» і «Пра апраўданне грэшнага чалавека перад Богам». Напрыканцы XVI ст. Мікалай Крыштаф Радзівіл Сіротка перабудаваў горад згодна з прынцыпамі заходнееўрапейскай архітэктуры: прамавугольная планіроўка з уязнымі брамамі на восі галоўных вуліц; гандлёвая плошча з ратушай; вакол горада — земляны вал і роў. У 1586 г. горад атрымаў магдэбургскае права і ўласны герб. Ён уяўляў сабой шчыт, падзелены на дзве часткі. У правай — палова чорнага арла на залатым фоне; у левай — дзесяць касых палос блакітнага, чырвонага і залатога колераў. З некаторымі зменамі герб выкарыстоўваўся ў розныя перыяды гісторыі і дайшоў да нашых дзён. Таксама М. К. Радзівіл ператварыў Нясвіж у буйны асяродак распаўсюджвання каталіцтва. Тут былі заснаваны: езуіцкі калегіум, кляштары бенедыкцінак і бернардзінцаў. З Нясвіжам гэтага перыяду звязана дзейнасць дойліда Яна Марыі Бернардоні (аўтара шэрагу культавых збудаванняў), гравёра Тамаша Макоўскага, які рыхтаваў тут да выдання карту Вялікага Княства Літоўскага.
 
У 1628–1629 гг. быў складзены першы інвентар Нясвіжа, які захаваўся да нашых дзён. Згодна з ім, у горадзе было 177 хрысціянскіх і 27 яўрэйскіх дамоў. У 1673 г. налічвалася 366 дамоў і каля 2,4 тысяч жыхароў. Да канца стагоддзя ў Нясвіжы з’явіўся дамініканскі касцёл, а ў яго ваколіцах кляштары езуітаў і бенедыкцінцаў. Нясвіж XVII–XVIII стст. быў значным гандлёва-рамесным цэнтрам. Тут існавалі цэхі: кравецкі, купецкі, кушнерскі, мулярска-ганчарскі, ткацкі, шавецкі, слясарска-кавальска-катлярскі. Штогод праходзілі кірмашы, якія доўжыліся ад двух да чатырох тыдняў.

Развіццё горада часта перапынялася войнамі. У 1655 і 1660 гг. яго рабавалі войскі маскоўскага цара. У сакавіку 1706 г. на нясвіжскіх вуліцах адбыўся бой паміж паміж шведскімі драгунамі і запарожскімі казакамі, у якім апошнія былі ўшчэнт разбіты. Пры гэтым горад быў спалены. Пасля захопу замка ў маі таго ж года, шведы знішчылі ацалелыя будынкі. Дакументы паведамляюць, што, за выключэннем касцёлаў і кляштараў, горад ператварыўся ў вялікае папялішча.

У 1724 г. Міхал Казімір Радзівіл Рыбанька скончыў сваю адукацыйную вандроўку па Еўропе і ўрачыста ўехаў у Нясвіж. Гэта сімвалізавала пачатак адраджэння. У сярэдзіне XVIII ст. у горадзе пачалі дзейнічаць некалькі мануфактур, кадэцкі корпус, друкарня, былі адбудаваны замак, ратуша. Штогод сярод гараджан праводзіліся спаборніцтвы па стральбе на званне «караля курка», пераможца якіх вызваляўся ад выплаты падаткаў. У гэты час у Нясвіж прыязджалі архітэктары, мастакі, музыканты, якія маглі дасягнуць высокага становішча ў грамадстве. Так, прыдворны мастак Казімір Лютніцкі не толькі валодаў трыма зямельнымі надзеламі, але і быў абраны бурмістрам. Менавіта ў Нясвіжы гадзіннікавы майстар Еўна Якабсон сканструяваў механічную лічыльную машыну.

У 1793 г. у выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай Нясвіж увайшоў у склад Расійскай імперыі. Першапачаткова гэта быў павятовы цэнтр, а з 1796 г. — заштатны горад Мінскай губерніі. ХІХ ст. было адзначана паступовым закрыццём каталіцкіх кляштараў, перабудовай касцёлаў у праваслаўныя цэрквы. У 1875 г. у Нясвіжы пачала дзейнічаць настаўніцкая семінарыя, дзе рыхтавалі настаўнікаў пачатковых класаў. Пры ёй была заснавана метэаралагічная станцыя, створаны музей, існавала бібліятэка. Сярод вядомых выпускнікоў гэтай установы — этнограф Адам Багдановіч, паэт Якуб Колас, пісьменнік Кузьма Чорны і інш.

У 1921 г. паводле ўмоваў Рыжскага мірнага пагаднення Нясвіж увайшоў у склад Польскай дзяржавы. Горад захоўваў свой шматнацыянальны характар. Тут існавалі польскія грамадскія і культурныя арганізацыі, дзейнічалі юдэйскія рэлігійныя школы і асветніцкія згуртаванні. У пачатку 1920-х гг. працавала беларуская гімназія.

17 верасня 1939 г. у горад увайшлі аддзелы Чырвонай Арміі. Са студзеня 1940 г. Нясвіж стаў раённым цэнтрам у складзе БССР. А ўжо ў чэрвені 1941 г. быў акупіраваны нямецкімі войскамі. У гады акупацыі загінула больш за 6 тысяч чалавек (пераважна яўрэяў). 2–4 ліпеня 1944 г. пасля працяглых баёў горад вызвалены аддзеламі 65-й арміі ва ўзаемадзеянні з партызанамі.